Restauratie Blaeu Atlas Maior

Het Papier

Een belangrijk onderdeel van deze restauratie is de behandeling van het papier. Er zijn verschillende soorten beschadigingen aanwezig; sommige ernstig, sommige minder ernstig.

Om er een paar te noemen:

1 | Valse vouwen.

Een veel voorkomend verschijnsel bij de zogenaamde atlasbinding (waarbij gevouwen bladen (kaarten) op kimmen worden vastgelijmd). Bij deze Blaeu-atlas is dit verschijnsel veelvuldig aanwezig: ongeveer 50% van de kaarten/tekstbladen vertoont dit in meer of mindere mate.

Het is een bijzonder vervelend fenomeen: men kan de kaart niet volledig bestuderen, het levert door interne wrijving schade op aan de kaarten c.q. kleuring van de kaarten en er ontstaat schade aan de randen van de bladen: stofaanhechting, scheurtjes, verkleuringen, verzwakking.

Over het ontstaan van deze valse vouwen heb ik een theorie ontwikkeld. Het ontstaansproces is te vergelijken met het effect van een opgevouwen handdoek proberen terug te schuiven in een stapel handdoeken. Dit is bijna niet mogelijk zonder (valse) vouwen. Vanwege de atlasbindwijze (kaarten gelijmd op stroken) ontstaat dit verschijnsel.

Typisch geval van dubbele valse vouw: ook drie- en vierdubbele valse vouwen komen voor

Een complexe valse vouw

Verschillende valse vouwen nog zichtbaar in het niet behandelde gedeelte (rechts)

2 | Ijzer-inclusies

In het papier zijn vaak een roestopeenhopingen te zien. Vermoedelijk afkomstig van ijzerdeeltjes van de metalen stampers in de papiermolen. Zie onderstaande afbeelding (uit: Marius Péraudeau - Richard de Bas - Les Papetiers et leurs Moulins - 1985).

De zogenaamde 'clous' (nagels,pinnen) die de lompen fijn maakten

De waarschijnlijk zeer kleine ijzerdeeltjes werden pas na langere tijd door oxidatie grotere gehelen. In het papier zijn ze bijna 0,7 milimeter dik en qua omvang groter dan het oorspronkelijke deeltje. Het omliggende papier (cellulose) vergaat geheel: vaak is er alleen nog een gaatje van circa 3 x 2 mm over met roestbruine randen.

Een ijzerinclusie (waarbij het ijzerdeeltje nog aanwezig is in de vorm van een roestplekje).

3 | Insecten

Met name in deel 1 is sprake van insectenvraat. Aan de bovenzijde (gelukkig door de kimmen) heeft een museumkever een gat gevreten dwars door het voorplat en circa 7 cm papier.

Boorgat

Boorgat 70 mm diep

Ook zijn er platgedrukte (resten van) insecten aangetroffen op het papier.

Een spinnetje (opmerkelijk is de witte en bruine halo-achtige verkleuring).

Nog een spin; voor verwijdering

De bruine verkleuring zit te diep in het papier om te verwijderen

Een vliegje beklemd tussen de papierkimmen

4 | Groenvraat

Nagenoeg alle kaarten vertonen aan de achterzijde in meer of mindere mate groen/kopervraat c.q. verkleuring/verbruining. Nergens is er sprake van een dusdanig ernstige schade (papierverlies) dat ingrijpen (op dit moment) nodig is.

Verkleuringen aan achterzijde. Op de volgende foto is de voorkant te zien.

Niet alleen de groene kleurstof maar ook de blauwe zorgt voor een verbruining (zie vorige foto

Duidelijk zichtbare verkleuring van het papier

Overigens is de groenvraat ook in het papier aanwezig als dat niet met het blote oog zichtbaar is getuige de volgende foto's: een met 'normaal' (i.c. TL-licht) en een met UV-licht.....

Normaal licht

UV-licht

5 | Vreemde vegen

Veel kaartbladen vertonen grijze veegpatronen. Dit verschijnsel doet zich niet voor op de tekstbladen (boekdruk) en is dus gerelateerd aan ofwel het drukprocedé van de kopergravures, ofwel gerelateerd aan het proces daarna; het inkleuren (afzetten). Ik heb hierover gesproken met Frans Laurentius. Mijn veronderstelling was dat er mogelijk een voorbewerking zou hebben plaatsgevonden door de inkleurder (bijvoorbeeld met dunne gelatine of stijfselwater om het uitlopen van de aan te brengen verf te voorkomen) Dhr. Laurentius is echter geen voorbewerking bekend voorafgaand aan het inkleuren.

Ook de theorie dat de 'plaat niet goed was afgeslagen' (een bekend verschijnsel bij ets- en gravuredruk: de delen van de plaat die geen inkt dienen te bevatten, ofwel de "witte" gedeelten, doen dit toch omdat ze niet goed zijn schoongemaakt na het in-inkten van de plaat) houdt geen stand. De vegen zijn namelijk zichtbaar op het héle kaartblad (dus ook op de marges) en niet alleen op het deel van de plaatafdruk.

De suggestie dat het een verkleuring is die is ontstaan door de nalijming tijdens de papierfabricage (dus na het scheppen en drogen van de bladen) is in principe wel mogelijk. Door een verkeerde samenstelling van de lijm (die bestond uit een verdunde dierlijke lijm van beenderen, hoeven en/of huiden) zou een (uitgestelde) chemische reactie kunnen plaatsvinden die in latere eeuwen zichtbaar wordt.
Anderzijds doet zich het verschijnsel, zoals al opgemerkt, alléén voor bij de kaartbladen. Dat zou betekenen dat er voor de kaarten een andere papiersoort, of een partij papier uit een andere 'batch', gebruikt zou zijn. Het drukken van de kaartbladen gebeurde tijdsmatig niet op hetzelfde moment als de tekstbladen omdat het verschillende processen zijn.

Duidelijk is (aan de hand van het geconstateerde patroon) dat er met een redelijk groot voorwerp (spons, blokwitter ?) in een links-rechts (of rechts-links) beweging gevolgd door een boven-onder streek aan de rechter- en linkerkant iets is aangebracht.

Systematisch papieronderzoek in deze (en mogelijk andere) atlassen zou nodig zijn om vast te stellen in hoeverre de gebruikte papierbladen uit verschillende landen, molens of riemen afkomstig zijn.

Vreemde grijze vegen

Nog meer vreemde vegen

Met behulp van enkele photoshop-technieken lukte het enigszins om het fenomeen duidelijker zichtbaar te maken. Rechtsonder is de verticale beweging duidelijk zichtbaar:

Hoog contrast/kleurniveaus maakt vegen zichtbaar

6 | Krijt (?)

Op veel plaatsen door de hele atlas heen zijn plekjes (en plekken) aanwezig waar vlekken zijn weggewerkt met krijt, kalk, talk of, in ieder geval een witte, poederige licht vettig aanvoelende substantie. Kennelijk bedoeld om 'foutjes' weg te werken. In eerste instantie leek het dat het een soort 'refurbish' was die direct na het drukken werd toegepast; veel van de behandelde plekken lijken op drukinkt afkomstig c.q. veroorzaakt door slordige drukkers(gezellen?).

Vlekken weggewerkt met krijt

In bepaalde gevallen werd er overvloedig gebruik gemaakt van deze substantie: zo zag mijn trui eruit tijdens het uitborstelen van het boek:

7 | Verkleuringen

Een veelvuldig voorkomend iets is het verkleuren van het papier. Zie deze verschillen in papierkleur (en papierkwaliteit ?):

8 | Pointuren

Bij alle tekstbladen (dus niet bij de kaarten; ook niet als er tekst op de achterzijde is gedrukt) zijn precies in de vouw twee gaatjes aanwezig. Dit zijn de zogenaamde pointuren. Bij de zg. schoondruk (dus de eerste drukgang, op een schoon (=onbedrukt) blad papier) worden met ijzeren pennetjes in het zetsel deze gaatjes in het papier gedrukt. Bij het drukken van de achterzijde (de weerdruk) hoeft men het blad papier maar precies over de pennetjes in de drukvorm te leggen om een perfect register te verkrijgen (dus voor- en achterzijde staan precies gelijk op het vlak). Voor meer informatie hierover zie Frans A. Janssen - Zetten en drukken in de achttiende eeuw, p. 337 en verder.

Het spreekt voor zich dat deze gaatjes NIET behandeld worden.

Zogenaamde pointuur

9 | Roet

Op veel plaatsen in alle delen is (met name in de vouwen van de bladen) roet aanwezig. Dit is afkomstig van de verlichting uit vroegere tijden zoals kaarsen en olielampen. Als deze roet nog niet in het papier gewreven is blijkt die redelijk makkelijk te verwijderen met een zachte gum. Op plaatsen waar de roet verder in het papier is gedrongen was dit veel moeilijk (zonder het papier aan te tasten).

Kleine roetvlekjes in de vouwen van de bladen

Roetvlekjes nà verwijdering met vlakgom

10 | Vuil

Bij alle kaarten en tekstbladen is losliggende en vastzittend vuil aanwezig. Variërend van stof, zand, haren en haartjes, zaadjes, insecten tot insectenpoep.